د لیبرالېزم او کپټلېزم لنډه پېژندنه
لیکنه ـ ولی الله حنیفي
په دې ليکنه کې به د لېبرالېزم او کپيټلېزم په اړه مهم معلومات ترلاسه کړئ.
لېبرالېزم (Liberalism)
لېبرالېزم يوه ترکيبي کلمه ده، چې د لېبرال(liberal) او اېزم(ism) څخه مرکبه ده، لېبرال په مانا د ازادۍ او اېزم په مانا د علم، هنر مسلک، سياست او تګلارې دی، د لېبرالېزم کليمه لاتينې ريښه لري چې د (Liber) څخه اخېستل شوې ده چې د فردي اصالت او د فردي ازادۍ په مفهوم استعمالېږي، لېبرالستانو د لېبرالېزم لپاره اصطلاحي تعريف داسې کړی: ((لېبر پر دې عقېده لري چې انسان نړۍ ته خپلواك او ازاد راغلی دى او په مطلق ډول ټولواك دى، څه چې يې زړه وغواړي؛ کولاى يې شي، همدا شان کولاى شي خپله خوښه ازاد ژوند وكړي، هېڅوك او هېڅ طاقت هم دا حق نلري چې دكوم قانون په ذريعه د شخص ازادي سلب، غصب يا محدوده كړي، د دې تر څنګ دا د فرد حق دى، چې له هرې لارې وغواړي دولت وګټي، او چې هر ډول سياسي نظام وغواړي ځان ته يې غوره كړي، همدارنګه هر ډول چې وغواړي ګروهه، عقيده او فكر ولري. مطلب دا چې فرد مطلق خپلواك پيدا شوى دى او بايد په كړو، وړو كې او په ژوند كولو، ناسته پاڅه، كې ازاد او خپلواک وي او هيڅ ډول ځواک بايد د فرد دغه ازادي سانسور نه کړي، له همدې وجې دغې مفكورې او مكتب ته لېبرالېزم او د دغه فكر پرستانو او پالونکو ته لېبرالستان ويل كېږي)). د دې تر څنګ د لېبرالېزم د مفکورې مخکښ(Zepalsachtch) زيپل سچچ د لېبرالېزم د منلو لپاره لومړی شرط داسې په ډاګه کوي: (انسان ترهغه پورې خپلواكي ترلاسه كولاى نه شي، ترڅو پورې چې د څښتن تعالى له منلو، مذهب او اخلاقو څخه بېزارتيا او نافرماني په ډاګه اعلان نكړي، او د انسان الوهيت او سپېڅلتيا د زړه له كومې ونه مني.) د سچچ په فکر هغه کس چې الله مني نو ليبرالېست کېدلای نشي نو مخکې له دې چې څوک لېبرالېست شي بايد د الله پاک په شتوالي باندې منکر شي.
کپټليزم (Capitalism)
کپټليزم چې د ازاد بازار نظام په نوم هم مشهور دى، يو پخوانى اقتصادي نظام دى، چې د فردي ملکيت اصالت باندې متکي دى نوموړى نظام د لومړي ځل لپاره د آدم سمیت له خوا چې د اقتصاد د علم پلار ګڼل کېږي منځ ته راغى. آدم سمیت چې د سکاټلنـــــډ هېواد اوسېدونکى وو، د لومړي ځل لپاره يې په اقتصادي چارو کې یو کتاب د ملتـونوشتمني یا (Wealth of Nations) په نوم خپور کړ، چې د همدې کتاب سره يې د کپټليزم بنسټ ډبره کېښوده. دغه نظام پر شخصي ګټه ولاړ دى یعنې آدم سمیت معتقد وو که خلک بې له هېڅ ډول مانعو څخه د خپلو شخصي ګټو په لاس ته راوړلو کې آزاد پرېښودل شي؛ نو په دې صورت کې به د شخصي ګټو په واسطه د ټولنې عامه ګټې هم په ښه بڼه لاسته راوړل شي، ځکه چې ټولنه هم د خلکو څخه جوړه ده، د دې تر څنګ په اقتصادي چارو کې دولت د هیڅ ډول مداخلې حق نه لري، همدا شان دغه نظام پر عرضه او تقاضا باور لري یعنې عرضه تولیدات باید د غوښتنې سره سم په اندازه او موقع په مختلفو قېمتونو سره بازار ته وړاندې شي او تقاضا تولیدات باید د غوښتنې سره سم په اندازه او موقع په مختلفو قېمتونو سره راونیول شي. همدارنګه په دغه نظام کې د اجناسو قېمتونه د پټ لاس یا (Invisible Hand) په واسطه ټاکل کېږي. پټ یا مخفي لاس د ملتونو شتمنۍ په کتاب کې یو اصطلاح ده؛ چې مفهوم یې د پلورونکي او پېرودونکي تر منځ د جنس پر قمیت جوړ راتلل دي. یعنې د پلورونکي او پېرودونکي تر منځ که د جنس پر سر په هر قېمت جوړ راشي هغه د جنس قېمت دى او په دې کې دولت د هېڅ ډول مداخلې حق نلري، اما د تنازع د ظهور په صورت کې د دولت مداخله مجاز ده.
خو اوس په نړۍ کې آزاد بازار په مطلقه معنا نه کارول کېږي بلکې تر یوه حده دولت په اقتصادي او تجارتي بازارونو کې د کنترول رول لوبوي.